W ramach cyklu wykładów, które uświetniają jubileusz 60-lecia Stowarzyszenia Absolwentów UJ, „Poszukiwanie prawdy i służba społeczeństwu – spotkania z uczonymi”, 11 stycznia 2024 roku w Auli Collegium Novum odbył się wykład profesora dra hab. Andrzeja Zolla, zatytułowany „Wartości konstytucyjne jako fundament społeczeństwa”. Prof. Andrzej Zoll jest profesorem prawa karnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, wieloletnim kierownikiem Katedry Prawa Karnego, autorem wielu publikacji naukowych, komentarzy, monografii oraz artykułów, doktorem honoris causa Uniwersytetu W Moguncji, Uniwersytetu Wileńskiego oraz Akademii Medycznej we Wrocławiu. Jest jednym z najwybitniejszych specjalistów w dziedzinie prawa karnego w Polsce. Zainteresowanie wykładem było ogromne. Aula Collegium Novum UJ, z trudem pomieściła słuchaczy.
Wykład rozpoczął się od przypomnienia i krótkiego omówienia kolejnych konstytucji, jakie w Polsce od czasów Artykułów Henrykowskich w 1573 roku, poprzez Konstytucją 3 Maja aż do czasów nam współczesnych były redagowane. Przyjęta w 1997 roku przez Zgromadzenie Narodowe i ogólnopolskie referendum Konstytucja RP zawiera preambułę, której fragment zacytował prof. Andrzej Zoll: „my, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego – Polski…”. Preambuła pokazuje, że są wartości, będące fundamentem dla życia społecznego i tworzą one wspólnotę budującą państwowość polską.
Zgodnie z fundamentalnymi zasadami ważnymi dla każdego demokratycznego państwa prawo nie jest jedynie instrumentem w rękach rządzących, lecz musi być także ograniczeniem działań politycznych. Polityka nie może stać ponad prawem. Kompetencja do działania władzy musi mieć oparcie w przepisach prawa. Instytucje sprawujące nadzór nad działaniami polityków, muszą być niezależne od władz politycznych. Tymczasem, jak stwierdził prof. Andrzej Zoll, można wskazać wiele przykładów łamania tej zasady konstytucyjnej przez rządzących, w tym i przez prezydenta.
Prof. Andrzej Zoll zwrócił uwagę na to, że zasada działania na podstawie i w granicach prawa nie dotyczy obywateli. Obywatela obowiązuje zasada „co nie jest zakazane jest dozwolone”. Dotyczy to tylko ludzi, nie dotyczy w żadnym wypadku władz.
Drugą podstawową zasadą, niezwykle ważną dla każdego demokratycznego państwa jest trójpodział władzy. O ile podział pomiędzy władzą ustawodawczą i wykonawczą nie jest absolutny, to artykuł 173 Konstytucji wyraźnie stwierdza, że władzą odrębną, całkowicie niezależną od władzy ustawodawczej i wykonawczej, jest władza sądownicza – sądy i trybunały. Spór z Unią Europejską, który owocuje brakiem należnych Polsce pieniędzy, dotyczy właśnie braku niezależności władzy sądowniczej w naszym kraju. Sejm bowiem wkroczył w zakres władzy sądowniczej.
Prezydent RP ma pewne uprawnienia w zakresie wymiaru sprawiedliwości. Może, zgodnie z art. 139 Konstytucji, ułaskawić skazanego prawomocnym wyrokiem sądu, z wyjątkiem osób skazanych przez Trybunał Stanu. Ułaskawienie przed uprawomocnieniem się wyroku, co praktykował prezydent, wobec obowiązującej zasady domniemania niewinności, odbiera osobie obwinionej prawo do uniewinnienia, a osobie poszkodowanej prawo do dochodzenia odszkodowania. W praworządnym kraju to sytuacje niedopuszczalne.
Prof. Andrzej Zoll z ubolewaniem stwierdził, że od 2015 roku Konstytucja była w istotny sposób łamana. Wyniki wyborów w 2023 roku dają podstawy do nadziei na odejście od łamania lub obchodzenia reguł konstytucyjnych. Niezwykle ważne i trudne jest także zlikwidowanie konsekwencji uregulowań, jakie zostały w latach 2015 – 2023 wprowadzone z naruszeniem zasad konstytucyjnych.
Jak wynika z Konstytucji godność człowieka jest nienaruszalna a jej ochrona jest obowiązkiem władz. Wynika stąd, że ani wolność ani prawa nie są nam „podarowane” przez władze. Ich źródłem jest godność człowieka, która jest człowiekowi przyrodzona. Nikt nie może być z jakiegokolwiek powodu pozbawiony godności ani jego godność nie może być ograniczana. To ludzie oddają państwu część swoich wolności i praw, a czynią to dla dobra wspólnego. Jedynym ograniczeniem jest wolność i prawa innych.
Ograniczenie praw obywatelskich przez władze może się odbyć jedynie w wyjątkowych wypadkach np. w przypadkach klęski żywiołowej czy zagrożenia bezpieczeństwa państwowego. Odbyć się to jednak musi zgodnie z obowiązującym prawem i procedurami.
Prof. Andrzej Zoll zwrócił szczególną uwagę na dobro szczególne wszystkich obywateli jakim jest Rzeczpospolita Polska. Choć kryterium przynależności do narodu polskiego jest polskie obywatelstwo, to z Konstytucji wynika, że państwo ma obowiązek opieki również nad osobami mieszkającymi poza granicami Polski i czującymi związek z naszym narodowym dziedzictwem kulturowym.
Konstytucja nakłada na obywateli obowiązek dbania o dobro wspólne jakim jest Rzeczpospolita Polska. Wiąże się z tym pojęcie patriotyzmu. To wartość najbardziej spajająca naród polski. Przez wiele lat walczono o niezależny byt państwowy i dla naszych przodków wyraz „patriotyzm” oznaczał gotowość zapłacenia najwyższej ceny – ceny życia za obronę Polski. Za naszych czasów, jak stwierdził prof. Andrzej Zoll, pojęcie patriotyzmu przeszło modyfikacje w szczęśliwym dla nas kierunku. Dzisiaj patriotyzm to gotowość do podjęcia działań na rzecz dobra wspólnego. Bezkrwawa transformacja ustrojowa z lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w., niespotykany dotąd skok cywilizacyjny i znaczne zbliżenie Polski do narodów Europy zachodniej to właśnie wyraz patriotyzmu twórców tych przemian.
W ostatnich latach poczucie wspólnoty wszystkich Polaków i poczucie wspólnoty z narodami Europy jest jednak wyraźnie osłabiane. Prof. Andrzej Zoll przytoczył słowa dominikanina Ojca Macieja Zięby, który wymienił trzy filary będące oparciem dla poczucia wspólnoty Polaków. Są to: tradycja Armii Krajowej, Osoba i nauka Jana Pawła II i tradycja Solidarności. Dzisiejsze problemy związane z rozpadem poczucia wspólnoty wiążą się z kwestionowaniem tych wskazanych filarów. Tradycja AK zastępowana jest przez tzw. żołnierzy wyklętych, nauka św. Jana Pawła II ulega w świadomości ludzi młodych stopniowemu zamgleniu. Jego nauki były zagłuszane przez oklaski i wiwaty a w niewielkim stopniu były przyswajane. Dziś coraz rzadziej się do nich powraca. Ruch Solidarność z lat osiemdziesiątych XX w. odegrał doniosłą role w powstaniu III Rzeczypospolitej. Rola ta w ostatnich latach jest szczególnie brutalnie dezawuowana. Atakowany i poniżany jest historyczny przywódca ruchu – Lech Wałęsa. Obrady „Okrągłego Stołu” i zwycięskie wybory z 1989 roku są także celem ataku i niczym nieuzasadnionej krytyki. Ma to na celu przygotowanie Polaków do przyjęcia tezy, że przemiana ustrojowa odbyła się dopiero w 2015 roku dzięki działaniom członkom określonego ruchu politycznego pod przywództwem Jarosława Kaczyńskiego. Patriotyzm przez ostatnie lata nabrał, dzięki takim działaniom, cech nacjonalizmu. Wspierano wyraźnie organizacje o charakterze nacjonalistycznym, negowano wartość wszystkiego co obce, budowana była postawa ksenofobiczna, niszczone związki z najbliższymi sąsiadami Polski, z Unią Europejską.
Na zakończenie prof. Andrzej Zoll stwierdził, że należy zdawać sobie sprawę, że żyjemy w czasach, kiedy rozstrzygają się losy Polski. Jesteśmy dzisiaj społeczeństwem wolnym i musimy być odpowiedzialni za przyszłą Polskę i Polaków.
Podziękowaniem słuchaczy dla tego niezwykle aktualnego, skłaniającego do wielu refleksji wykładu były długie oklaski.
W odpowiedziach na liczne pytania, prof. Andrzej Zoll, zawarł ważne, niejako uzupełniające wykład, stwierdzenia. Byliśmy i nadal jesteśmy świadkami prób zmiany ustroju Rzeczypospolitej Polskiej. Są to próby stworzenia ustroju opartego na tzw. jednolitej władzy państwowej. To ustrój z władzą centralną, której podporządkowana jest władza wykonawcza, ustawodawcza i sądownicza. Został opanowany Trybunał Konstytucyjny, Krajowa Rada Sądownictwa, Prokuratura, NBP. Jeśli opuścimy ręce, to wrócimy do konstytucji z 1952 roku, w której Sejm był najwyższą władzą (podporządkowany jedynie słusznej partii) a środki masowego przekazu, a więc radio, tv i prasa regionalna były w rękach władzy.
Prof. Andrzej Zoll podkreślił w jednej z odpowiedzi, że niezwykle ważne są dla rozwoju demokracji w Polsce lokalne inicjatywy obywatelskie. Przypomniał przy tym konkurs na najlepsza inicjatywę obywatelską „Pro Publico Bono” zorganizowany z inicjatywy prof. Jerzego Buzka. Konkurs ten był ogłaszany corocznie przez dziesięć lat od 1999 roku
Należy uczyć, jak powiedział prof. Andrzej Zoll, obywatelskiej postawy, Konstytucji od najmłodszych lat - już od szkoły podstawowej bo dla przyszłych pokoleń ma to kluczowe znacznie. Można tu przytoczyć słowa Kanclerza Zamojskiego: „Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”. Jeśli będziemy uczyć współczesnego patriotyzmu młodych ludzi, to demokracja w Polsce będzie krzepła i ruchy antydemokratyczne nie będą miały pola do rozwoju.
Po zakończeniu spotkania, wiceprzewodnicząca SAUJ Barbara Nikorowicz podarowała profesorowi Andrzejowi Zollowi na pamiątkę książkę „Kobiety Stowarzyszenia Absolwentów UJ autorstwa Jacka Nikorowicza.
